ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

غم انگیز است همچون آتش می ماند که فروزنده و طاقت سوز است.

هر کسی به قسمت خالی زندگی می نگرد و وحدت کلمه را در آن نمی بیند. باید از امروز به ندای رهبر لبیک گفته و چشمان خود را با آن سوی پنجره ها آشتی دهیم. باید پرده ها را عقب زد و پشت صحنه زندگی را هم دید. باید حرکت کرد تا حرکت را باور کرد باید نگاهی دگر داشت و در تحقق اتحاد ملی و انسجام اسلامی کوشید.

به راستی جهان اسلام و به خصوص رهبران، دولتمردان و نخبگان آنها را چه می شود؟ چرا برای وحدت آن گونه که بایسته و مورد انتظار است و به دور از اجلاس ها و تعارفات معمول و اغلب کم خاصیت، گام های عملی برنمی دارند؟ آیا این همه جنایات در سرزمین های اسلامی به ویژه عراق و افغانستان که بر اثر لشکرکشی بیگانگان صورت می گیرد، هشداری نیست؟ آیا هجوم سازمان یافته استکبار علیه کیان و تمامیت ارضی امت اسلامی در جنگ نرم و نبرد رسانه ای را که ایمان، ارزش ها و اعتقادها به خصوص جوانان را نشانه گرفته است، نمی بینیم؟ آیا تز استعماری و زنگ خورده، اما با رنگ و لعاب جدید اختلاف اندازی میان مسلمانان را در قرن بیست و یکم مشاهده نمی کنیم؟

مگر ما امت پیامبری نیستیم که فرمود: مسلمان، برادر مسلمان است. به او ستم نمی کند و دشنام نمی گوید، دوستی او را حفظ می کند. همیشه خیرخواه او است. پیمان ها و تعهدات را محترم می شمارد. احسان و هدیه او را جبران می کند. او را دوست می دارد و

ص:10

یاری می کند. او را تسلیم دشمن نمی کند. هر خیر و نیکی که برای خود می خواهد، برای او نیز می خواهد. هر بدی و شری که خود را از آن دور می کند برای او نیز نمی خواهد و آرزو نمی کند. و نیز فرمود: ای مردم همدیگر را دشمن ندارید و برادر هم باشید. بیاییم به آموزه های نبوی عمل کنیم.

امید آنکه با الهام از قرآن مجید و اسلام عزیز و آموزه های پیامبر گرامی اسلام و تأسی از سیره نبوی در سال اتحاد ملی و انسجام اسلامی، شاهد هم بستگی، سربلندی و عزت جهان اسلام و شکست و ناکامی دشمنان باشیم.

 نوشتار حاضر در جهت آشنایی با برخی آیات، احادیث و سخنان امام خمینی رحمه الله و مقام معظم رهبری در ارتباط با اتحاد ملی و انسجام اسلامی به سفارش اداره کل روابط عمومی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران تهیه شده است.

امید که دریچه ای از اتحاد و هم دلی به سوی همگان گشوده شود و شاهد تحقق منویات امام راحل و مقام معظم رهبری در سراسر جهان اسلام باشیم.

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:11

سرفصل های اجتماعی اسلام است. آیین اسلام که فرهنگ هم دلی، هم سویی و فریادرسی است، پیوسته به غم زدایی، دل جویی و صلح دادن میان مردمان توصیه می کند. در این فرهنگ، عالمان دین گستر و مصلحان اجتماعی که فراتر از مرز خودساختن، به دیگران پرداختن را پیشه خود دارند، ارزشی افزون تر از عابدان و عارفان به خود پرداخته می یابند و بدین گونه است که آشتی دادن میان دو تن، از نماز و روزه یک سال پاداشی فراتر می گیرد. این سخن امیر مهربانی حضرت علی علیه السلام است که:

به ریسمان الهی چنگ زنید و دچار تفرقه نشوید. همانا من از رسول خدا شنیدم که می فرمود: آشتی دادن افراد و رفع اختلاف از آنان از نماز و روزه یک سال برتر است. همانا هلاک کننده و از بین برنده دین، ناسازگاری و اختلاف افراد با یکدیگر است.(1)

هر جا که رذیلت ها فرصت حضور بیابند، اختلاف ها و کشمکش ها رخ عیان می کنند. خودخواهی، خو دبرتر بینی، منفعت پرستی، آز و کینه و حسد و هر چه در حریم اخلاق نباشد، سرچشمه نزاع است و فرجامی جز پایمال کردن باورهای دینی، سست شدن بنیان های اجتماعی و آسیب دیدن ارزش های فرهنگی ندارد. اگر انسان ها دل به تسلیم و سر به بندگی بسپرند و در پرتو نعمت اسلام حلقه برادری تشکیل دهند، اختلاف ها رنگ می بازد و نزاع ها مجال ظهور نمی یابد.

سیره گران سنگ امامان معصوم علیهم السلام در بذل

ص:13

مهرورزی و رفتار کریمانه آنان در گذشت و خطاپوشی و همچنین توصیه های گسترده اسلام به گشاده رویی و محبت، حلم و مدارا، صبر و صلح، و بدی را با نیکی پاسخ دادن همه نشان از نگاه ژرف اسلام به اتحاد و انسجام و پرهیز از اختلاف و نزاع است. قرآن کریم نیز مؤمنان را به دوری از ستیزه و پاسداشت شکیبایی امر کرده و می فرماید:

 و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و با هم نزاع مکنید که سست شوید و مهابت شما از بین برود، و صبر کنید که خدا با شکیبایان است. (انفال: 46)

رسول اعظم صلی الله علیه و آله نیز در این باره می فرمایند:

آدمی آن گاه به حقیقت و کمال ایمان می رسد که از مجادله و بحث های اختلاف افکن و خصومت آمیز بپرهیزد، هرچند حق با او باشد.(1)

از سوی دیگر، دشمنان قسم خورده اسلام و پیامبر، پیوسته به دنبال ایجاد شکاف در صفوف به هم پیوسته مسلمانان بوده و هستند و هر روز بر آتش فتنه های تفرقه انگیز میان مسلمانان، دامن می زنند. امروزه با ناکامی آنان در عرصه های نظامی و سیاسی، این توطئه ها چنان افزایش یافته است که اتحاد و هم بستگی ملی و انسجام اسلامی از ضروری ترین نیازهای جهان اسلام به شمار می رود. بنابراین، مقام معظم رهبری به منظور بیداری و بسیج امت اسلامی، سال جاری را سال «اتحاد ملی و انسجام اسلامی» نامیده است. این امر، رسالت همه

ص:14

فرهنگ سازان جهان اسلام را بیش از پیش سنگین کرده و بر ماست که با تدبیر و برنامه ریزی دقیق و جامع، گام هایی اساسی در تحقق این امر مهم برداریم.

ما نیز به سهم خود به منظور آشنایی بیشتر با آیات، احادیث و سیره و سخنان بزرگان بر آن شدیم تا صفحاتی را از سرچشمه قرآن و عترت تهیه و فراروی خوانندگان قرار دهیم.

نوشتار حاضر در چهار فصل تدوین شده است. در فصل نخست به ذکر برخی آیات مرتبط، همراه با نکته ها و پیام ها پرداختیم. فصل دوم را به نقل برخی احادیث پیامبر گرامی اسلام و امامان معصوم علیهم السلامهمراه با پیام های آنها اختصاص دادیم. در فصل سوم نگاهی کوتاه به نمونه هایی از سیره پیامبر رحمت و پیشوایان معصوم علیهم السلام و چند نمونه از حکایات تاریخی دوخته ایم و در پایان فصل چهارم را با گزیده ای از سخنان گهربار امام خمینی رحمه الله و مقام معظم رهبری درباره اتحاد ملی و انسجام اسلامی زینت بخشیده ایم. امید آنکه این اثر مورد استفاده خوانندگان عزیز قرار گیرد.

ص:15

2. إِنَّمَا الْمُؤمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (حجرات:10).

در حقیقت، مؤمنان با هم برادرند. پس میان برادرانتان را سازش دهید و از خدا پروا کنید. امید که از رحمت [خدا] بهره مند شوید.

3. وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤمِنینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما (حجرات: 9).

و اگر دو طایفه از مؤمنان با هم بجنگند، میان آن دو را اصلاح کنید.

4. یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لایَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسی أَنْ یَکُونُوا خَیْرًا مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسی أَنْ یَکُنَّ خَیْرًا مِنْهُنَّ وَ لاتَلْمِزُوا أَنْفُسَکُمْ وَ لاتَنابَزُوا بِاْلأَلْقابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ اْلإیمانِ وَ مَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولئِکَ هُمُ الظّالِمُونَ (حجرات: 11).

ای کسانی که ایمان آورده اید! نباید قومی، قوم دیگر را ریشخند کند، شاید آنها از اینها بهتر باشند و نباید زنانی، زنانِ [دیگر] را [ریشخند کنند]، شاید آنها از اینها بهتر باشند و از یکدیگر عیب جویی نکنید و به همدیگر لقب های زشت ندهید. چه ناپسندیده است نام زشت پس از ایمان و هرکه توبه نکرد، آنان خود ستم کارند.

5. مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعًا سُجَّدًا یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَ رِضْوانًا (فتح: 29).

محمد صلی الله علیه و آله پیامبر خداست و کسانی که با اویند، بر کافران، سخت گیر [و] با همدیگر مهربانند. آنان را در رکوع و سجود می بینی. فضل و خشنودی خدا را خواستارند.

6. وَ أَطیعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لاتَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ریحُکُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللّهَ مَعَ الصّابِرینَ (انفال: 46).

و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و با هم نجنگید که سُست شوید و مهابت شما از بین برود و صبر کنید که خدا با شکیبایان است.

 7. وَ لاتَکُونُوا کَالَّذینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ (آل عمران: 105).

و مانند کسانی نباشید که پس از آنکه دلایل آشکار

ص:17

برایشان آشکار شد، پراکنده شدند و با هم اختلاف پیدا کردند و برای آنان عذابی سهمگین است.

8. وَ الْمُؤمِنُونَ وَ الْمُؤمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ (توبه: 71).

مردان و زنان باایمان، دوستان یکدیگرند.

9. یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً وَ لاتَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ (بقره: 208).

ای کسانی که ایمان آورده اید! همگی به اطاعت [خدا] درآیید و گام های شیطان را دنبال مکنید که او برای شما دشمنی آشکار است.

10. وَ ما کانَ النّاسُ إِلاّ أُمَّةً واحِدَةً فَاخْتَلَفُوا وَلَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ فیما فیهِ یَخْتَلِفُونَ (یونس: 19).

و مردم جز یک امت نبودند. پس اختلاف پیدا کردند و اگر وعده ای از جانب پروردگارت مقرر نگشته بود، به یقین در آنچه بر سر آن با هم اختلاف می کنند، میانشان داوری می شد.

11. إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ (انبیاء: 92).

این است امت شما که امتی یگانه است و منم پروردگار شما، پس مرا بپرستید.

12. وَ إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ (مؤمنون: 52).

و در حقیقت، این امت شماست که امتی یگانه است و من پروردگار شمایم. پس از من پروا دارید.

13. یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لاتَتَّخِذُوا الْکافِرینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤمِنینَ أَتُریدُونَ أَنْ تَجْعَلُوا لِلّهِ عَلَیْکُمْ سُلْطانًا مُبینًا (نساء: 144).

ای کسانی که ایمان آورده اید! به جای مؤمنان، کافران را به دوستی خود مگیرید. آیا می خواهید علیه خود حجتی روشن برای خدا قرار دهید؟

 14. قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذابًا مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً... (انعام: 65).

بگو: او تواناست که از بالای سرتان یا از زیر پاهایتان عذابی بر شما بفرستد یا شما را گروه گروه به هم اندازد [و دچار تفرقه سازد].

ص:18

15. إِنَّ الَّذینَ فَرَّقُوا دینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعًا لَسْتَ مِنْهُمْ فی شَیْءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَی اللّهِ ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما کانُوا یَفْعَلُونَ (انعام: 159).

کسانی که دین خود را پراکنده ساختند و فرقه فرقه شدند، تو هیچ گونه مسئول ایشان نیستی، کارشان فقط با خداست، آن گاه به آنچه انجام می دادند، آگاهشان خواهد کرد.

16. ... وَ لاتَکُونُوا مِنَ الْمُشْرِکینَ مِنَ الَّذینَ فَرَّقُوا دینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعًا... (روم:31و32).

 ...و از مشرکان مباشید؛ از کسانی که دین خود را قطعه قطعه کردند و فرقه فرقه شدند... .

17. شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصّی بِهِ نُوحًا وَ الَّذی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهیمَ وَ مُوسی وَ عیسی أَنْ أَقیمُوا الدِّینَ وَ لاتَتَفَرَّقُوا فیهِ... (شورا: 13).

از [احکام] دین، آنچه را که به نوح درباره آن سفارش کرد، برای شما تشریع کرد و آنچه را به تو وحی کردیم و آنچه را که درباره آن به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نمودیم که دین را برپا دارید و در آن تفرقه اندازی مکنید.

18. وَ ما تَفَرَّقُوا إِلاّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَ لَوْلا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ إِلی أَجَلٍ مُسَمّیً لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ (شوری: 14).

و فقط پس از آنکه علم برایشان آمد، راه تفرقه پیمودند، [آن هم] به صرف حسد [و برتری جویی] میان همدیگر و اگر سخنی [دایر بر تأخیر عذاب] از جانب پروردگارت تا زمانی معیّن، پیشی نگرفته بود، قطعاً میانشان داوری شده بود.

ب) آیات و نکته ها(1)

ص:19

إِخْواناً».

6 . تفرقه و دشمنی پرتگاه آتش است. «شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النّارِ».

7. اتحاد، نعمت بزرگ الهی است.(1) «فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ».

8. از برکات و خدماتی که اسلام به شما ارزانی داشته است، غافل نشوید. «إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ».

9. یادآوری نعمت های الهی، مایه عشق و زمینه ساز هدایت است. «وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ... لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ».

10. نعمت های خداوند آیات الهی هستند. «وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ... یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ آیاتِهِ».

ج) دوستی دو برادر، بر اساس فطرت و طبیعت است، نه جاذبه های مادی و دنیوی.

د) دو برادر در برابر بیگانه، یگانه اند و بازوی یکدیگر.

ه) دو برادر از یک اصل و ریشه هستند.

و) توجه به برادری موجب گذشت و چشم پوشی است.

ز) در شادی برادر، شاد و در غم او غمگین است.

امروزه برای اظهار علاقه به دیگران کلمات دوست، هم شهری و هم وطن استفاده می شود، ولی اسلام برای بیان این رابطه، کلمه برادر را به کار برده که عمیق ترین واژه هاست.

در روایتی از معصوم علیه السلام دو برادر دینی به دو دست تشبیه شده اند که یکدیگر را شست وشو می دهند.(1)

در این آیه و آیه پیش، سه بار فرمان «اصلحوا» تکرار شده که نشانه توجه اسلام به برقراری صلح و دوستی میان افراد جامعه است.

خداوند در آیه 9 سوره حجرات می فرماید: «فَأَصْلِحُوا... واقسطوا؛ به عدالت، صلح برقرار کنید» و در آیه 10 همین سوره آمده است: «فأصلحوا... واتّقوا؛ در برقراری صلح، تقوای الهی پیشه کنید»؛ یعنی اگر شما را به عنوان حاکم و قاضی انتخاب کردند، در اجرای حکم، خدا را در نظر بگیرید، نه آنکه حکم شما، مایه ستم به یکی از طرفین شود.

برادری (اخوت)

یکی از ویژگی های دین مبین اسلام آن است

ص:22

که به طور اساسی و ریشه ای به اصلاح امور می پردازد. برای مثال خداوند در آیه ای می فرماید: «اِنّ العِزَّةِ لِلّه جَمیعاً؛ تمام عزت از آنِ خداست.» (یونس: 65) چرا برای کسب عزت به سراغ این و آن می روید؟ یا در آیه ای دیگر آمده است: «اِنّ القوّة لِلّه جَمیعاً؛ تمام قدرت ها از آنِ اوست.» (بقره: 165) چرا به صاحبان قدرت های فانی و دنیوی دل خوش می دارید؟! در آیه 10 سوره حجرات نیز می خوانیم: «همه مؤمنان با یکدیگر برادرند.» پس به برکت این برادری قهر و دشمنی را کنار بگذارید و با یکدیگر دوست باشید.

برای اصلاح رفتار فرد و جامعه باید مبنای فکری و اعتقادی آنان را اصلاح کرد. طرح برادری و الفت و به کارگیری این واژه، از راه کارهای سازنده اسلام برای اصلاح مبنای فکری و اعتقادی مسلمانان است.

در روایتی آمده است پیامبر خدا به همراه هفت صد و چهل نفر از یارانش در منطقه «نخلیه» بود که جبرئیل بر حضرت نازل شد و فرمود: «خداوند میان فرشتگان پیمان برادری بسته است.» بر همین اساس حضرت نیز میان اصحابش عقد برادری بست. رسول خدا صلی الله علیه و آله میان _ابوبکر _با _عمر_، _عثمان _با _عبدالرحمان_، _سلمان _با _ابوذر_، _طلحه _با _زبیر_، _مصعب _با _ابوایوب انصاری_، _حمزه _با _زید بن حارثه_، _ابودرداء _با _بلال_، _جعفر طیار _با _معاذ بن جبل_، _مقداد _با _عمار_، _عایشه _با _حفصه_، _ام سلمه _با _صفیه _پیمان برادری برقرار ساخت و خود نیز با علی علیه السلام عقد برادری بست.(1) این پیمان چنان محکم و

ص:23

استوار بود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله  دستور داد دو نفر از شهیدان جنگ احد به نام های _عبداللّه بن عمر _و _عمرو بن جموح _را که میانشان پیوند برادری برقرار شده بود، در یک قبر دفن کنند.(1)

به فرموده خداوند، برادریِ نسبی، روزی گسسته خواهد شد؛ «فلا اَنساب بَینَهُم» (مؤمنون: 101) ولی برادریِ دینی حتی در قیامت نیز برقرار خواهد بود. چنان که در قرآن آمده است: «إِخْوانًا عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلینَ». (حجر: 47)

دوستی و برادری باید تنها برای خدا و برای رضای او باشد. اگر کسی برای امور دنیوی با کسی دوستی کند، به منظور و هدف دلخواهش نمی رسد و در قیامت نیز دشمن یکدیگر می شوند.(2) خداوند در آیه ای از قرآن می فرماید: «اْلأَخِلاّءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوُّ إِلاَّ الْمُتَّقینَ؛ در قیامت، همه دوستان با هم دشمن می گردند، جز پرهیزکاران». (زخرف: 67)

آنچه مهم تر از برقراری پیوند برادری است، حفظ این پیوند ارزشمند است. در روایات و آموزه های اسلامی از کسانی که برادران دینی خود را رها می کنند، به شدت انتقاد شده و سفارش شده است که اگر برادرانت از تو فاصله گرفتند، تو با آنان رفت وآمد داشته باش و اگر از تو بریدند، تو با آنان پیوند برقرار ساز.(3)

ص:24

امام صادق علیه السلام می فرماید: «مؤمن، برادر مؤمن است؛ مانند یک جسم که اگر بخشی از آن بیمار گردد، همه بدن ناراحت است.»(1) سعدی با استفاده از این حدیث ارزشمند، می سراید:

بنی آدم اعضای یک پیکرند

 که در آفرینش، ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار

 دگر عضوها را نماند قرار

 تو کز محنت دیگران بی غمی

 نشاید که نامت نهند آدمی

می خواهد، برای او نیز بخواهد و... .(1)

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله پس از تلاوت آیه «اِنَّمَا الْمُؤمِنُونَ اِخْوَة» فرمود:

خون مسلمانان با هم برابر است و اگر یکی از آنان به کسی پناه یا امان داد، دیگران باید به آن تعهد پای بند باشند و همه در برابر دشمن مشترک، بسیج شوند.(2)

 صلح و آشتی در قرآن

وجود واژه هایی مانند صلح، «والصُّلحُ خَیر»،(3) اصلاح «وَأصلِحوا ذاتَ بینکم»،(4) تألیف قلوب، «فَاَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُم»(5) و سِلم، «ادخلُوا فِی السِّلم کافّة»(6) در قرآن نشان دهنده توجه اسلام به صلح و صفا و زندگی مسالمت آمیز و شیرین است.

یکی از نعمت های الهی که خداوند در قرآن بیان کرده، الفت میان مسلمانان است، چنان که خداوند خطاب به مسلمانان می فرماید: «وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ

ص:26

أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ؛ به یاد آورید که شما پیش از اسلام با یکدیگر دشمن بودید. پس خداوند میان دل های شما الفت برقرار کرد.» (آل عمران:103) برای نمونه اسلام میان قبیله اوس و خزرج که یک صد وبیست سال با یکدیگر در جنگ بودند، صلح و دوستی برقرار کرد.

اصلاح و آشتی دادن میان افراد بخشودگی و رحمت خداوند را برای فرد آشتی دهنده در پی خواهد داشت. خداوند در آیه ای از قرآن می فرماید: «إِنْ تُصْلِحُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللّهَ کانَ غَفُوراً رَحیماً؛ اگر سازش کنید و پرهیزکار باشید، همانا خدا بخشنده و مهربان است.» (نساء: 129) بنابراین، هر کس میان مسلمانان صلح و آشتی برقرار سازد، از جانب پروردگار پاداشی نیکو دریافت خواهد کرد که خداوند می فرماید: «مَنْ یَشْفَعْ شَفاعَةً حَسَنَةً یَکُنْ لَهُ نَصیبٌ مِنْها؛ هر کس سبب کار نیکویی شود، او نیز بهره ای کامل از آن (کار نیکو) برد... .» (نساء: 85).

دین اسلام برای اصلاح میان مردم، احکام ویژه ای معیّن کرده است، از جمله:

1. در صورتی که دروغ (که از گناهان کبیره است) برای آشتی و اصلاح  میان افراد استفاده شود، جرم و گناهی ندارد. «لاکِذْبَ عَلَی الْمُصْلِحِ».(1)

2. اگر نجوا و در گوشی سخن گفتن که از کارهای شیطان و مورد نهی است،(2) برای اصلاح و آشتی دادن باشد، منعی ندارد. که «لا خَیْرَ فی کَثیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلاّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النّاسِ...». (نساء:114)

ص:27

3. با اینکه عمل به سوگند، واجب و شکستن آن حرام است، ولی اگر کسی سوگند یاد کند هرگز به اصلاح و آشتی دادن میان دو نفر نپردازد، شکستن این سوگند از دیدگاه اسلام جایز است که «وَ لاتَجْعَلُوا اللّهَ عُرْضَةً ِلأَیْمانِکُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَیْنَ النّاسِ.» (بقره: 224)

4. در دین اسلام، عمل به وصیت، واجب و ترک آن حرام است، ولی هرگاه عمل کردن به وصیت، موجب فتنه و کدورت میان افراد شود، اسلام اجازه می دهد وصیت نادیده گرفته شود تا میان مردم صلح و صفا حاکم باشد، چنان که خداوند در آیه ای از قرآن می فرماید: «فَمَنْ خافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفاً أَوْ إِثْماً فَأَصْلَحَ بَیْنَهُمْ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ...؛ و هر کس بترسد که از وصیت به وارث او جفا و ستمی رود، به اصلاح آن بپردازد و بر او گناهی نیست» (بقره: 182).

4. باید برای برقراری صلح و آشتی، از کلمات محبت آمیز و دوستانه استفاده کنیم.

5. جلوگیری از جنگ و اصلاح امور و برقراری صلح، وظیفه ای عمومی است، نه وظیفه گروهی ویژه و معدود.

6. بهتر است اصلاح کننده میان دو نفر، خود را برادر طرفین درگیر بداند.

7. اصلاح و آشتی دادن، آفت هایی دارد که باید آنها را از میان برداشت.

8. صلح و صفا، مقدمه نزول رحمت الهی است.

9. جامعه بی تقوا، از رحمت الهی محروم است.

جمله ای یا انجام دادن کاری موجب بروز درگیری میان آنان شود. بنابراین، باید آمادگی لازم را داشت تا در صورت بروز چنین برخوردهایی، آتش فتنه را خاموش کرد.

 در این آیه، 3 بار به برقراری صلح و اصلاح میان مردم، تأکید و سفارش شده است.

 آنچه می تواند صلح و عدالت را در جامعه حاکم سازد و از هرگونه خطا و نقص به دور باشد، قوانین الهی است که پیامبران آن را بر بشر عرضه می کنند، قوانینی که پروردگار متعال بر پایه علم، حکمت و لطف بی نهایت خویش آنها را وضع کرده و آورنده آن، نخستین عمل کننده به آن است.

6 . هرجا توفان غرایز و غضب و لغزشگاه خطرناکی بود، سفارش و تأکید پی در پی به اصلاح لازم است.

7. هرجا مشکلی وجود دارد، از نیروی محبت استفاده کنید.

8 . آشتی دادن دو طرف جنگ، بدون برقراری عدالت، محبوب خداوند نیست.

بودند. ثابت، مردم را کنار می زد و می گفت راه بدهید. مردی به او گفت: اینجا بنشین، چرا نمی نشینی؟ ثابت خشمگین شد و گفت: تو پسر فلانه نیستی؟ و آن زن در جاهلیت بدنام بود. مرد از سخن وی شرمگین شد و این آیه بر پیامبر نازل گردید.(1) خدا نمی خواست شیطان در دل مردم سست ایمان بدمد تا با سختی وحدت مسلمانان را بر هم بزنند.

 _ضحاک _نیز گفته است این آیه درباره _وفد تمیم_ است که چون نزد رسول اکرم صلی الله علیه و آله آمدند، برخی اصحاب پیامبر چون _عمار، خباب، بلال_، _صهیب _و _سلمان _را به دلیل فقرشان تحقیر کردند.(2)

نکته ها:

 «لمز» عیب جویی در روبه رو و «همز» عیب جویی در پشت سر است.(3) و «تنابُز» صدا زدن دیگران با لقب بد است.(4)

در این آیه به برخی عوامل و ریشه های فتنه و درگیری اشاره شده که مسخره کردن، تحقیر کردن و به بدی نام بردن از کسی از آن جمله است.

 یکی از برکات عمل به آموزه های اسلام، سالم سازی محیط و جلوگیری از درگیری های اجتماعی است.

 شاید بتوان گفت که عنوان تمسخر و تحقیر که در این آیه مطرح شده، از باب نمونه

ص:32

است و هر سخن یا حرکتی که اخوت و برادری اسلامی را خدشه دار کند، ممنوع است.

نمی بینیم». (هود: 27)

5. گاهی افراد، برای تفریح و سرگرمی و با عنوان شوخی به تمسخر گرفته می شوند.

6 . گاهی طمع به مال و مقام، سبب عیب جویی از دیگران و تمسخر آنان می شود، چنان که گروهی از مسلمانان درباره پرداخت زکات، بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عیب جویی می کردند که خداوند در قرآن می فرماید:

وَ مِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ یَسْخَطُونَ. (توبه: 58)

ریشه این انتقاد طمع است. اگر از همان زکات به خود آنان بدهی، راضی می شوند، ولی اگر ندهی، همچنان ناراضی هستند و عیب جویی می کنند.

 7. گاهی نیز فرد بر اثر نادانی و با آگاهی، به مسخره کردن افراد دیگر می پردازد. در قرآن کریم آمده است هنگامی که حضرت موسی علیه السلامدستور کشتن گاو را داد، بنی اسرائیل گفتند: آیا ما را مسخره می کنی؟ حضرت موسی علیه السلام گفت: «أَعُوذُ بِاللّهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجاهِلینَ؛ به خدا پناه می برم که از جاهلان باشم.»(بقره:67) این آیه مبیّن آن است که مسخره کردن دیگران از نادانی است.

 یکی از کارهای پسندیده حضرت محمد صلی الله علیه و آله، تغییر دادن نام افراد و مناطقی بود که نامی زشت داشتند؛(1) زیرا نام بد، وسیله ای برای تمسخر و تحقیر است.

2. کسی که مردم را از توهین به دیگران باز می دارد، نباید لحن سخنش آمیخته به توهین باشد.

3. مسخره کردن، کلید فتنه، کینه و دشمنی است.

4. ریشه مسخره کردن، احساس خود برتربینی است که در آیات قرآن، این حس بسیار نکوهش شده است و خداوند فرموده: «نباید خود را بهتر از دیگران بدانید، شاید او بهتر از شما باشد».

5. ما از باطن مردم آگاه نیستیم. پس نباید ظاهربین و سطحی نگر باشیم.

6. عیب جویی از مردم، در حقیقت، عیب جویی از خود است.

7. مسخره کردن و با نام و عناوین بد از یکدیگر یاد کردن، گناه است و باید از آن توبه کرد.

8. مسخره کردن، تجاوز به حریم افراد است و اگر مسخره کننده توبه نکند، ستم کار است.

این ویژگی ایشان است، در تورات، و مَثَلِ آنها در انجیل چون کشتزاری است که جوانه خود برآورد و آن را مایه دهد تا ستبر شود و بر ساقه های خود بایستد و دهقانان را به شگفت آورد تا [خدا] از [انبوهی] آنان کافران را به خشم در اندازد. خدا به کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، آمرزش و پاداشی بزرگ وعده داده است.

پیام ها(1)

1. مسلمانان باید در برابر دشمن، قاطعیت و صلابت و در برابر دیگر مؤمنان، رأفت، مودّت، مهر و عطوفت داشته باشند، «أشِدّاءُ عَلَی الکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ».

2. بی تفاوتی ممنوع، مسلمانان باید مظهر حبّ و بغض باشند.

3. ملاک مهر و قهر، ایمان و کفر است، نه قوم و قبیله و مال و ثروت.

 4. عبادت برای یاران پیامبر سیره ای همیشگی است، نه عملی موسمی و موقتی؛ «تَرَاهُمْ رُکَّعَا سُجَّدا».

5. دین از سیاست جدا نیست. در کنار رکوع و سجود، موضع گیری قاطع و دشمن شکن لازم است.

نکته:

در این آیه، انواع شیوه های ارتباطی مؤمن ترسیم شده است: رابطه با بیگانگان و دشمنان (اشداء)؛ رابطه با دوستان (رُحماء)؛ رابطه با خداوند (رُکَّعا سُجَّدا)؛ رابطه با خود (یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِن رَبِّهِم وَ رِضْوانا).

ویژگی های یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله(2)

ص:36

این آیه شریفه که آخرین آیه از آیات مربوط به صلح حدیبیه است، به بیان ویژگی های یاران پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و وعده الهی درباره آنان می پردازد. این ویژگی ها عبارتند از:

1. یاران پیامبر خدا در برابر کفار استوار و مقاومند (وَالَّذِینَ مَعَهُ أشِدّاءُ عَلَی الکُفّارِ). آنان سدی محکم و پولادین در برابر دشمنان اسلامند.

2. با یکدیگر مهربانند (رُحَماءُ بَیْنَهُم). آنان کانونی از مهر و محبت به برادران و دوستان و هم کیشانند.

3. پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود می بینی و همواره خدا را عبادت می کنند (تَرَاهُمْ رُکَّعا سُجَّدا). این تعبیر، عبادت و بندگی خدا را که با دو رکن اصلی اش؛ «رکوع و سجود» ترسیم شده است، به عنوان حالت همیشگی آنها بیان می کند، عبادتی که رمز تسلیم آنها در برابر فرمان حق و نفی کبر و خودخواهی از وجود ایشان است.

 3. مؤمنان، همواره فضل خدا و رضای او را می طلبند (یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَ رِضْوانا). به راستی آیا با این انگیزه و روحیه، جایی برای اختلاف و تفرقه میان مسلمانان دیده می شود.

5. اثر سجده بر پیشانی شان به عنوان نشانه آنها نمایان است (سیماهُمْ فی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ).

ویژگی های بیان شده، ویژگی یاران پیامبر اسلام در تورات است؛ یعنی این حقیقتی است

ص:37

که پیش تر در تورات حضرت موسی علیه السلام به آن اشاره شده است. همچنین، در کتاب انجیل مقدس نیز به این ویژگی ها اشاره شده است، چنان که در این آیه آمده است: «مَثَلِ آنها در انجیل، همانند کشتزاری است که جوانه های خود را خارج ساخته و به تقویت آنها پرداخته تا محکم شده اند و بر پای خود ایستاده اند و چنان رشد کرده و پر برکت شده که کشاورزان را به شگفتی وا داشته اند.» در توصیفی که در انجیل آمده نیز، پنج ویژگی عمده برای مؤمنان و یاران پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله بیان شده است:

1. جوانه زدن؛

2. کمک برای پرورش و رشد؛

3. محکم شدن؛

4. بر پای خود ایستادن؛

5. رشد چشم گیر و اعجاب انگیز.

آری، یاران پیامبر هرگز از پای نمی نشینند و پیوسته به پیش می روند. در عین عابد بودن، مجاهدند و در عین جهاد، عبادت می کنند. ظاهری آراسته، باطنی پیراسته، عواطفی نیرومند و نیت هایی پاک دارند. در برابر دشمنان حق، مظهر خشم خدایند و در برابر دوستان حق، نمایانگر لطف و رحمت او.

 سپس خداوند در ادامه آیه می فرماید: این ویژگی های برجسته و این حرکت پویا به همان اندازه که دوستان را به شوق و نشاط می آورد، سبب خشم کفار می شود (لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفّار).

آری، جامه عمل پوشانیدن به این آیه شریفه، پذیرفتن دعوت الهی، گوش سپردن به

ص:38

سفارش نبوی و پیروی کردن از سیره علوی است که در حقیقت، همان تمسک به قرآن و عترت است.

پی آمد عمل به این آیه شریفه نیز موجب پیشرفت امت اسلام و فتح قله عزت و اقتدار جهانی خواهد بود و در مقابل، کوتاهی از عمل به این نسخه شفابخش وحی الهی، گرفتار شدن به درد، رنج، خواری و عقب افتادگی است.

جانشینان بر حق او باشد].

3. مسلمانان باید در اطاعت و وحدت، پایدار باشند و اگر چیزی برخلاف میل آنها بود، صبور باشند.

4. اختلاف، کارآیی و عملکرد مسلمانان را سست می کند. (فَتَفْشَلُوا).

5. جنگ و درگیری، مسلمانان را از درون ضعیف و از بیرون، بی آبرو می کند. (فَتَفْشَلُوا و تَذْهَبَ ریحُکُمْ).

7. اختلاف و تهدید به عذاب الهی

وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ لاتَکُونُوا کَالَّذینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ.(آل عمران: 104و105)

از میان شما باید گروهی باشند که [دیگران را] به خیر فرا خوانند و امر به معروف و نهی از منکر کنند و آنها همان رستگارانند و مانند کسانی نباشید که پس از آنکه دلایل روشن برایشان آمد، باز هم اختلاف کردند و متفرق شدند و عذابی بزرگ برای آنان است.

نکته ها و پیام ها:

1. شاید رمز قرار گرفتن آیه مربوط به امر به معروف و نهی از منکر در میان دو آیه ای که به اتحاد و انسجام دستور می دهد آیه (وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرَّقُوا) و آیه (وَ لاتَکُونُوا کَالَّذینَ تَفَرَّقُوا وَ ...)، این باشد که در جامعه اسلامی متفرق و از هم پاشیده، یا قدرت امر به معروف و نهی از منکر وجود ندارد یا دعوت به امر به معروف و نهی از منکر اثربخش و کارساز نیست.

ص:40

2. امت اسلام، بهترین امت است؛ در صورتی که زمینه ایمان به خدای سبحان، امر به معروف و نهی از منکر و اتحاد و یک پارچگی را فراهم کند و از تفرقه و جدایی بپرهیزد.

3. برای درک پی آمدها و گرفتاری های اختلاف و تفرقه باید از تاریخ تلخ اختلاف های پیشینیان و سرنوشت دردناک آنها درس بگیریم.

4. همواره ریشه اختلاف، نادانی نیست، بلکه هوا و هوس، غرور و تکبر و تعصب های نابه جا نیز اختلاف انگیزند.

5. اگر اختلاف از روی آگاهی و عمد باشد، گناهش بسیار بیشتر و عذاب آن بسیار بزرگ تر و سخت تر خواهد بود.

6. اختلاف و تفرقه، نه تنها مسلمانان را در دنیا ضعیف می کند، بلکه در قیامت نیز آنها را گرفتار عذاب دوزخ می سازد؛ (لَهُمْ عَذابٌ عَظِیم).

7. «امت»، به جماعتی گفته می شود که وحدت بر آنان حاکم باشد. بنابراین، به افراد و گروه های متفرق در جامعه، امت گفته نمی شود.

8. نتیجه اختلاف، شکست، خواری و عذاب دردناک است. به راستی، چه عذابی دردناک تر از این است که وطن انسان، جولانگاه بیگانگان و قلمرو حکومت استعمارگران قرار گیرد.

8. دوستی اهل ایمان

وَ الْمُؤمِنُونَ وَ الْمُؤمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤتُونَ الزَّکاةَ وَ یُطیعُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ

ص:41

عَزیزٌ حَکیمٌ. (توبه: 71)

 و مردان و زنان باایمان، دوستان یکدیگرند که به کارهای پسندیده وا می دارند، و از کارهای ناپسند باز می دارند و نماز را برپا می کنند و زکات می دهند، و از خدا و پیامبرش فرمان می برند، آنانند که خدا به زودی مشمول رحمتشان قرار خواهد داد، که خدا توانا و حکیم است.

نکته ها(1)

1. پیوند مؤمنان با یکدیگر پیوندی عمیق و ماندگار و بر اساس دوستی و ولایت است. (بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ) برخلاف منافقان که وحدتشان ظاهری و صوری است. (تَحْسَبُهُمْ جَمیعًا وَ قُلُوبُهُمْ شَتّی)(2)

2. مؤمنین در سایه محبت و ولایت به یکدیگر، خیرخواه هم بوده و همدیگر را به نیکی ها دعوت می کنند و از زشتی ها و منکرات باز می دارند. یعنی به دلیل پیوند عمیق و محبت راستینی که بین مؤمنان است نسبت به سرنوشت یکدیگر و سعادت جامعه احساس مسئولیت می کنند.

3. مؤمنان در صورتی که صفات یاد شده در آیه شریفه را (دوستی با یکدیگر، امر به معروف و نهی از منکر، برپا داشتن نماز، پرداخت زکات و اطاعت خدا و رسول) در خود محقق کنند مشمول رحمت خاص الهی قرار می گیرند. به طور خلاصه اعمال و صفات انسان، زمینه ساز رحمت الهی است. (أُولئِکَ

ص:42

سَیَرْحَمُهُمُ اللّهُ)

4. ملاک دوستی و ولایت، ایمان است نه قوم و قبیله و نژاد. (وَ الْمُؤمِنُونَ وَ الْمُؤمِناتُ)

 5. پرداخت زکات نیز به خاطر همان پیوند دوستی و احساس مسئولیت نسبت به سایر مؤمنان انجام می گیرد.

9. دوری از شیطان

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌ مُبینٌ فَإِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْکُمُ الْبَیِّناتُ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ عَزیزٌ حَکیمٌ. (بقره:208و 209)

ای کسانی که ایمان آورده اید! همگی در صلح و آشتی درآیید [و تسلیم مطلق خداوند شوید] و گام های شیطان را دنبال مکنید که او برای شما دشمن آشکار است و اگر پس از آنکه برای شما دلایل آشکار آمد، دستخوش لغزش شُدید، بدانید که خداوند توانای حکیم است.

پیام ها و نکته ها(1)

1. از مفهوم آیه استفاده می شود که صلح و آرامش، تنها در پرتو ایمان امکان پذیر است و تنها با تکیه بر قوانین مادی، هرگز جنگ و ناامنی و اضطراب از دنیا برچیده نخواهد شد.

2. اصولاً در مقابل عوامل پراکندگی مانند نژاد و زبان، یک حلقه محکم اتصال در میان قلوب بشر لازم است. این حلقه اتصال تنها

ص:43

ایمان به خداست. یعنی ایمان به خدا و تسلیم در برابر فرمان او، نقطه وحدت جامعه انسانی و رمز ارتباط اقوام و ملت ها است.

3. همه سلیقه ها را کنار گذاشته و تنها تسلیم قانون خدا باشیم.

 4. ورود همگانی در فضای صلح و سلام و تسلیم امکان ندارد مگر در سایه ایمان.

5. هر کس تسلیم خدا نباشد پیرو گام های شیطان است و هر یک از عوامل بازدارنده از پذیرش اوامر الهی و تسلیم در برابر حق، گامی از گام های شیطان است.

6. شیطان دشمن صلح و آرامش و وحدت شما است و همه نداهای تفرقه انگیز یا بدعت گذاری هایی که در دین می شود بلندگوی شیطانی هستند.

7. کسانی که در راه سلم قرار نمی گیرند آگاهانه مرتکب خلاف می شوند و حجت بر آنان تمام است. (بَعْدِ ما جاءَتْکُم)

8. مخالفان بدانند که گرفتار قهر حکیمانه خدا خواهند شد.

از این گنجینه های پربها، ره توشه ای فراهم آورده و تحفه همگان نماییم.

از تفرقه و جدایی.

نکته ها

1. اتحاد و انسجام و دوری از تفرقه و جدایی، پاسخ گفتن به دعوت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و تفرقه افکنی، رد دعوت آن حضرت است.

2. اتحاد و انسجام امت اسلامی، مایه خرسندی پیام آور وحدت، حضرت محمد صلی الله علیه و آله است.

3. نوع تعبیر حضرت مبنی بر حفظ وحدت اسلامی، نشان دهنده ضرورت این امر و تأکید فراوان بر آن است.

1. رابطه مؤمنان با یکدیگر، رابطه برادری و بالاتر از رابطه هم شهری و هم وطنی است.

2. برادران ایمانی در برابر بیگانگان قدرتی واحدند.

هماره خدا را در نظر داشته باشید. برای [رضای] خدا همدیگر را دوست بدارید و پیوند برادری داشته باشید. به ملاقات یکدیگر بروید و همدیگر را یاد کنید و با این پیوندها مکتب ما را زنده بدارید.

نکته ها

1. دوستی ها باید تنها برای رضای خدای سبحان باشد.

2. با رعایت تقوای الهی، دشمنی ها رخت بر می بندد و دوستی ها محکم می گردد. پس راه اصلاح، میان مسلمانان رعایت تقوای الهی است.

3. رابطه برادری میان مسلمانان باید با محبت، دیدار و خیرخواهی، پایدار و مستحکم شود.

4. اتحاد و برادری میان مؤمنان، مایه زنده ماندن مکتب اسلام و معصومین علیهم السلام است.

4. اگر انسان ها با یکدیگر همدل و متحد باشند، اختلاف ها به راحتی رفع می شود.

4. دامن نزدن به اختلاف، زمینه رشد و موفقیت حق گرایان را فراهم می کند و راه نفوذ باطل را می بندد.

شما جدایی انداخته، درون پلید و نهاد بد است. به این سبب، بار یکدیگر را برنمی دارید و خیر هم را نمی خواهید و با هم دوستی نمی کنید.

پیام ها

1. رابطه مؤمنان، رابطه برادری است که بالاتر از دوستی است و نباید مؤمنان به کمتر از رابطه برادری رضایت دهند.

 2. رابطه برادری مؤمنان، در پرتو قرار گرفتن در حلقه دین خدا حاصل می شود.

3. از عوامل اساسی تفرقه، کینه ها و پلیدی های درونی است.

4. اختلاف، پی آمدهای منفی فراوانی دارد که برخی از آنها عبارتند از: یاری نکردن همدیگر، خیر نرساندن به یکدیگر و در نتیجه، فراهم شدن زمینه سلطه دشمنان بر جامعه اسلامی.

3. مؤمنان نسبت به مشکلات یکدیگر بی توجه نیستند، بلکه مشکل و درد آنان را درد خود می دانند.

4. همان گونه که بیماری با ورود به هر عضوی، تمام بدن را تهدید می کند، دشمن مؤمنی نیز دشمن دیگر مؤمنان شمرده می شود. پس همه مؤمنان دشمن مشترکی دارند.

کردن و همدیگر را به این کار تشویق کردن است و از کارهایی که پشت آنان را شکست و قدرت آنان را از بین برد، دوری کنید؛ کارهایی چون کینه ورزی دل ها و دشمنی سینه ها و پشت کردن جان ها به یکدیگر و دست شستن از یاری هم.

 نکته ها

عوامل اتحاد و پیوند

بزرگواری و احترام به یکدیگر

احسان و نیکوکاری به همدیگر

مهرورزی و محبت به دیگران

تشویق یکدیگر به مهرورزی و احسان

پی آمدهای اتحاد و پیوند

عزّت و عظمت پیدا کردن در چشم دشمنان (اقتدار)

ترس دشمنان از مسلمانان

زندگی در سلامت و آرامش

برخورداری از نعمت فراوان

عوامل اختلاف و تفرقه

پرداختن به کینه ها و دشمنی های قلبی

ابراز دشمنی و تظاهر به آن

اری نرساندن به یکدیگر هنگام نیاز

پی آمدهای اختلاف و تفرقه

از بین رفتن اقتدار و عزت

باز ماندن از اهداف والای اسلام

پیام ها

دوستی و مهربانی مؤمنان با یکدیگر و پرهیز از تفرقه، آنان را عزت و شکوه می بخشد.

ص:53

اتحاد و یک پارچگی، مسلمانان را از فتنه دشمنان در امان نگه می دارد و آنان را از تفرقه و شکست دور می سازد.

 دوری از پراکندگی و اختلاف و محبت و اتحاد مؤمنان با یکدیگر، مایه نزول رحمت الهی و فراوانی نعمت و روزی می شود.

اختلاف و دشمنی مسلمانان با یکدیگر سبب از بین رفتن قدرت و عزت مسلمانان می گردد.

دشمنی و کینه ورزی، پایه و اساس جامعه اسلامی را متزلزل و آن را ویران می سازد.

اگر دشمنی و کینه به دل ها راه پیدا کند، قدرت و عزت مسلمانان به خطر می افتد.

بررسی تاریخ پیشینیان و تدبر در احوال آنان، بهترین راه برای درک پی آمدهای مثبت اتحاد و هم دلی و آثار منفی اختلاف و پراکندگی است.

برای دست یابی به اتحاد و انسجام و حفظ آن باید به فرهنگ سازی در این راستا اقدام کرد.

مهرورزی و محبّت به یکدیگر، عاملی اساسی در نیل به وحدت و هم دلی است.

یکی از عملکردهای اساسی در حفظ اتحاد ملی و رسیدن به انسجام اسلامی، رفع نیازها و رسیدگی به یکدیگر بر اساس تعاملات انسانی _ اسلامی است.

کرامت و بزرگواری؛ یعنی نادیده گرفتن لغزش ها و اشتباه های یکدیگر و حفظ اتحاد و انسجام.

دوری از یکدیگر و گسستن پیوندها، به تقویت احساس و افکار منفی دشمنی با یکدیگر می انجامد. بهترین راه کار برای رفع اختلاف و نیل به اتحاد، ارتباط مداوم و تنگاتنگ و مهربانی با یکدیگر است.

ص:54

جامعه متشنّج و متفرق، از نعمت آرامش و رفاه بی بهره است و همواره در معرض تهدید خارجی یا نابودی درونی است.

مگر آنکه کارشان استحکام یافت و پیوندشان استوار گشت.

پیام ها و نکته ها

اتحاد، عامل ارتباط و ارتباط، موجب استحکام پیوندهاست. تفرقه، موجب جدایی و جدایی، زمینه ساز سستی پیوندها و بروز دشمنی است.

اتحاد، جبران کردن ضعف یکدیگر و اختلاف، نابود کردن استعدادها و نقاط قوت یکدیگر است.

همان گونه که اتحاد، مایه تقویت و تولید دست آوردهای بزرگ و سودمند می شود، اختلاف به تضعیف و از بین رفتن دست آوردهای سازنده و مفید می انجامد.

اتحاد در هر امری، سبب کم رنگ شدن اختلاف در دیگر امور نیز می شود.

با اتحاد، بر قدرت خود می افزاییم و با اختلاف، قدرت و توانایی های خویش را خنثا و بی اثر می کنیم.

اتحاد، تقویت امت اسلامی در برابر دشمن و اختلاف، احساس ضعف در برابر آنان است.

اختلاف، سرگرم شدن به خود و باز ماندن از دشمن است.

اتحاد، مایه پیشرفت است و اختلاف، موجب عقب ماندگی.

باز کرده است.

پیام ها و نکته ها

تعصّب، پافشاری بی دلیل بر امری غیرمنطقی است که منشأ آن نادانی و احساسات پوچ است.

انسان متعصب، در پی برآوردن خواسته های خویش است و انسان باایمان، در پی جلب رضایت خدا.

مؤمن، مردم را به سوی خدا دعوت می کند و متعصب آنها را به جانب داری از خود فرا می خواند.

ایمان با تعصب کورکورانه جمع نمی شود؛ زیرا ایمان، نتیجه آگاهی است و تعصب، حاصل نادانی؛ ایمان، محصول خداخواهی است و تعصب، نمود خودخواهی.

ایمان، آزادی از بند خود و تعصب، گرفتاری در هوس های خویش است. ایمان، مایه عزت و سربلندی و تعصب، مایه خواری و حقارت است. ایمان، عشق به خدا و تعصب، دشمنی با اوست. ایمان، عامل وحدت و تعصب، منشأ اختلاف و تفرقه است.

تعصب، آغاز تفرقه و پایان اتحاد و همدلی است.

نه خود تعصب بورزیم و نه اجازه دهیم دیگران به ما تعصب بورزند؛ زیرا هر دو برخلاف ایمان است.

تعصب، زمینه ساز تنهایی، کینه جویی و دشمنی است.

انسان متعصب، از حقیقت ایمان بی بهره است.

نُهِیتُ عَن مُلاحاةِ الرِّجالِ.(1)

من پس از نهی شدن از بت پرستی، از چیزی به اندازه کشمکش کردن با مردم نهی نشدم.

 نکته ها و پیام ها

کشمکش و مجادله، از گناهان بزرگ و در ردیف بت پرستی است؛ زیرا

1. کشمکش می تواند مایه نابودی جامعه اسلامی شود.

2. با وجود اختلاف و مجادله، زمینه نفوذ شرک و بت پرستی فراهم می شود.

3. در صورت تفرقه و کشمکش، پایه های توحید و بندگی خدا و در نتیجه اتحاد و انسجام اسلامی سست و ضعیف می گردد.

جاهلیةً.(1)

کسی که از جماعت و جمع افتراق جوید، در زمان مرگ به رسم جاهلیت می میرد.

مؤمن الفت گیرنده با مردم و مألوف مردم و مهربانی کننده با آنهاست.

ص:60

افتادن و از یکدیگر بریدن یا هم را به زشتی نام بردن بود.

آن روز که آن شش تن وی را کنار کعبه _ یا چنان که طبری در روایت خود نوشته(1) _ در نزدیکی عقبه دیدند و سخنان او را شنیدند، گفتند امید است خدا تو را وسیلتی سازد تا مردم ما را با هم آشتی دهی.(2)

شر و دشمنی که آن چند تن بدان اشاره کردند، پی آمد جنگی دراز بود. جنگی که میان اوس و خزرج درگرفت و در کتاب های تاریخ نام آن آمده است و آخرین آن جنگ ها _بعاث _نام دارد.

در این جنگ ها که به درازا کشید، بسیاری از مردم دو قبیله کشته شده و هر دو دسته از جنگ به ستوه آمده بودند و می خواستند میانشان آشتی برقرار شود. سنّت رایج قبیله ای چنان بود که برای آشتی کردن باید خون بهای کشتگان به قبیله آنان پرداخت شود. تعیین مبلغ خون بها و داوری را باید یکی از بزرگان عهده دار شود. این بزرگ باید خود در جنگ درگیر نباشد. چنین کسی در یثرب یافت نمی شد و در پی آن بودند که _عبدالله _پسر _ابی بن ابی سلول _را به داوری برگزینند.

چون خدا خواست دین خود را نیرومند سازد، شش تن از مردم یثرب در موسم، پیغمبر را دیدند. رسول به آنان فرمود:

_ از کدام مردمید؟

ص:62

_ از خزرج.

_ از دوستان یهود؟

_ آری.

 _ نمی نشینید تا با شما سخنی بگویم؟

_ چرا.

سخن گفتن پیغمبر همان و درمان دردهای آنان پیدا شدن، همان. گفتند ما مردم خود را در حالی واگذاردیم که دشمنی و شرّ میان هیچ مردمی بدان اندازه نیست. شاید تو سبب شوی با یکدیگر آشتی کنیم.(1)

چنان که می دانیم این دسته کوچک به یثرب بازگشت و مردم شهر از ظهور پیغمبری در مکه آگاه شدند. رفت وآمد به سال دیگر کشید و سال دیگر سرانجام رسول صلی الله علیه و آله از مکه به آن شهر هجرت کرد.

هجرت کرد تا میان دو دسته درگیر، سازگاری پدید آرد و یکی دیگر از نشانه های رحمت او آشکار گردد. نه تنها اوس و خزرج با هم برادر شوند بلکه مردم را در سراسر زمان از نعمت آشتی و صفا برخوردار سازد.

نخستین اقدام او در یثرب که بعدها مدینة الرسول و مدینه نام گرفت، پدید آوردن امت واحد بود و آخرین اقدام او نیز چنان که خواهم نوشت، پدید آوردن وحدت عربستان به صورت امتی یگانه و مسلمان و حرام ساختن خون آنان بر یکدیگر.

رسول از مکه به قبا و از قبا به مدینه رفت و زمانی دیر نگذشت که پیمان مدینه نوشته شد.

ص:63

پیمان مدینه که نوعی قانون اساسی به شمار می رود، وحدت میان دو قبیله درگیر (اوس و خزرج)، همچنین حفظ حقوق مهاجران و یهود را متضمن است.

 در این پیمان نامه علاوه بر ایجاد دوستی میان کینه توزان و تعیین حقوق هر یک از قبیله ها و نحوه پرداخت خون بها و فدیه، مسلمانان برابر دیگر مردمان، امتی واحد خوانده شده اند.

با نوشته شدن این پیمان نامه و پذیرفته شدن آن، جنگ میان مردم مدینه به پایان رسید، اما باید، وحدتی دیگر تحقق یابد؛ وحدتی که به هم چشمی و کینه توزی دو تیره از عرب پایان دهد.

برادر نمود. باید کینه ها و خشم ها را به دست فراموشی بسپارید... .» آن گاه به اندازه ای پند و اندرز داد و آنها را به اختلاف آگاهشان ساخت که یک مرتبه ناله و صدای آنها به گریه بلند شد و برای تحکیم مبانی برادری، همدیگر را در آغوش گرفتند و از درگاه خدا طلب آمرزش نمودند.(1)

پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درگیری های شدیدی میان مسلمانان پدید آمد. امام علی علیه السلام با روح بلندی که داشت، مردم را از تفرقه به اتحاد فراخواند و خطاب به مردم فرمود:

ایُّها النّاسُ شُقُّوا اَمْواجَ الفِتَن بِسُفُنِ النَّجاةِ، وَ عَرِّجُوا عَن طَریقِ المُنافَرَةِ، وَضَعُوا تیجانَ المُفاخَرَةِ، أَفلَحَ مَن نَهَضَ بِجَناحٍ، أَوِ استَسلَمَ فَأَراحُ... .

ای مردم! امواج فتنه ها را با کشتی های نجات (علم، ایمان و اتحاد) در هم شکنید و از مسیر اختلاف و پراکندگی دوری کنید و تاج تفاخر و برتری جویی را از سر بردارید. [دو کس راه صحیح را پیمودند]؛ آن کس که با داشتن یار و یاور و نیروی کافی به پاخاست، پیروز شد و آن کس که با نداشتن نیروی کافی کناره گیری کرد، مردم را راحت ساخت.

حضرت علی علیه السلام که تنها هدفش، حفظ اسلام بر پایه وحدت بود، با عملکرد سنجیده خود، چنان وحدتی میان مسلمانان به وجود آورد که مسلمانان به جای جنگ و اختلافات داخلی به صدور انقلاب عظیم اسلامی پرداختند.

همین وحدت، موجب پیروزی و پیشرفت آنان شد، به گونه ای که در مدت بسیار کوتاهی دو امپراتوری عظیم و پهناور _روم _و _فارس _را فتح کردند و مردم آن را به اسلام فرا خواندند و _مصر، عراق _و _فلسطین _را نیز به تصرف خود درآوردند. اگر آن حضرت این وحدت و آرامش را به وجود نمی آورد، دست یافتن مسلمانان به آن همه پیشرفت و فتوحات محال بود.(1)

ص:67

امیرمؤمنان علی علیه السلام در جنگ مسلمانان با دول قدرتمند آن زمان (ایران و روم) به کمک خلیفه و مسلمانان می شتابد.

خلیفه دوم قصد داشت شخصا به همراه لشکر به جنگ قیصر روم برود. ازاین رو، با علی علیه السلام مشورت کرد. حضرت، وی را از شرکت در جنگ نهی کرد و از خلیفه خواست در مدینه بماند و به جای خود مرد جنگ دیده و دلیری را به سوی روم بفرستد؛ زیرا به تعبیر امیرمؤمنان علیه السلام در نهج البلاغه اگر خلیفه در جنگ کشته شود، دیگر برای مسلمانان شهرهای دوردست و سرحدّات پناهی نمی ماند.(1)

در جنگ بین ایران و مسلمانان نیز خلیفه دوم با علی علیه السلام به مشورت می پردازد و از کمک فکری علی علیه السلام در راه پیروزی اسلام بر کفار استفاده می کند.

 حضرت علی علیه السلام، علی رغم نظر عثمان که خواسته بود عمر به همه مسلمانان شام و یمن و مکه و مدینه و کوفه و بصره نامه بنویسد تا برای جنگ آماده شوند و خود خلیفه نیز به همراه آنان به جنگ برود، فرمود: صلاح نیست از مدینه حرکت کنی؛ چون این شهر، پایتخت اسلام است و صلاح نیست لشکر را از شام فرا بخوانی؛ چون شهری که به سختی به تصرف درآمده سزاوار نیست از لشکر تهی ماند. مبادا _هرقل، _پادشاه روم آگاه شده، از کمین بیرون آمده، دوباره آنجا را به تصرف درآورد... .

حضرت خواست خلیفه در مدینه بماند و مرد

ص:68

دلیری را امیر لشکر اسلام نموده و به جنگ ایرانی ها بفرستد و _نعمان ابن مقرن _را برای امیری لشکر به خلیفه دوم پیشنهاد کرد و عمر این رأی را قبول نمود.(1)

سایر ائمه علیهم السلام نیز در مواقع لزوم به کمک خلفا می آمدند و آنها را از تنگنا می رهانیدند؛ از جمله هنگامی که پادشاه روم، نامه ای به عبدالملک بن مروان می نویسد و او از پاسخ در می ماند، امام سجاد علیه السلام پاسخ نامه را می نویسد.(2)

زمان هشام بن عبدالملک، هنگامی که حکومت روم قصد داشت سیادت و استقلال حکومت به ظاهر اسلامی را از بین ببرد و سکه روم را بر مسلمانان تحمیل کند، امام باقر علیه السلام طرح سکه اسلامی را به هشام داد و با این تهدید به مقابله پرداخت.(3)

_شیخ حر عاملی_ در _وسائل الشیعه_ از امامان شیعه نقل کرده است که آن بزرگواران پیروانشان را دعوت می کردند تا در مجامع عمومی مسلمانان و در نماز جماعت آنها شرکت کنند و به ائمه جماعات اهل سنّت اقتدا کنند و نماز خواندن پشت سر ائمه جماعات اهل سنّت را مانند نماز خواندن پشت سر پیغمبر اسلام می دانستند.(4)

ائمه اطهار علیهم السلام با دعوت مسلمانان به

ص:69

وحدت و هم بستگی از ایجاد ضعف و سستی در پیکره اسلام جلوگیری می کردند. می توان اقتدار و عزت مسلمین در صدر اسلام را از جمله نتایج وحدت و یک پارچگی مسلمانان به شمار آورد.

وحدت در سیره بزرگان

سیر در تاریخ اسلام، بیانگر این نکته است که بسیاری از عالمان شیعه و سنّی توجه و اهتمام ویژه ای به مسئله وحدت و هم بستگی مسلمین داشته اند.

سیره بزرگان دینی بر این پایه استوار بوده است که در حرکت های اسلامی، رهبری نهضت به دست هر یک از مذهب های اسلامی باشد، بر دیگر مذهب ها، همراهی، پشتیبانی و دفاع لازم و ضروری است. همان طور که در گذشته عالمان بزرگ سنّی به پشتیبانی از نهضت های علوی و شیعی فتوای جهاد داده اند.

«هناک علماء من اکابر علماء السنة افتوا بوجوب الجهاد و بوجوب القتال بین یدی ثوار آل محمد صلی الله علیه و آله».(1) عالمان بزرگ اهل سنّت به واجب بودن جهاد و پیکار با انقلابیون آل محمد صلی الله علیه و آله فتوا داده اند. به عنوان نمونه، ابوحنیفه در آغاز، به همراهی نهضت های علوی فتوای جهاد داد و خود در یکی از این نهضت ها شرکت کرد.(2)

 عالمان شیعی نیز در جنگ بین حکومت عثمانی و انگلیسی ها بر سر عراق فتوای جهاد صادر کردند و بزرگوارانی چون آقا

ص:70

سید مصطفی کاشانی و فرزند ایشان، سید ابوالقاسم کاشانی، سید محمد تقی خوانساری، شیخ الشریعه اصفهانی، سید علی داماد، سید محسن حکیم، شیخ محمد حسین کاشف الغطاء نایینی و... در صحنه پیکار حاضر شدند و با دشمن جنگیدند.

از نکات قابل تأمل در عزت و شوکت مسلمین در قرون اولیه، حفظ حرمت ها و احترام متقابلی است که بزرگان مذاهب مختلف اسلامی در حق یکدیگر رعایت می کردند و این تفاهم و وحدت میان بزرگان دینی بین پیروان و تابعین آنها نیز تسری پیدا می کرد.

از قول مالک، پیشوای مالکی ها که روابط بسیار خوبی با امام صادق علیه السلام داشت، چنین نقل می کنند:

«وقتی به حضور جعفر بن محمد رسیدم، به من احترام گذاشت و من خدا را شکر کردم که او به من محبت دارد».(1)

را هلاک کرد و در همین نبرد به شدت زخمی شد. مسلمانان وی را به خانه های «بنی ظفر» بردند. عده ای از مسلمانان به عیادتش رفتند و به وی  گفتند: بهشت بر تو مژده باد؛ زیرا امروز در راه خدا سخت کوشش و فداکاری کردی و خویشتن را به خطر انداختی. قزمان گفت: مژده بهشت برای چه؟ به خدا سوگند، فداکاری و جنگم فقط برای دفاع از قبیله و عشیره ام بود. اگر موضوع قبیله و فامیل نبود، هرگز به جنگ حاضر نمی شدم.

سرانجام، قزمان که به شدت از زخم های بدنش رنج می برد، تیری از تیردان بیرون کشید و با آن رگی از بدن خود را برید و به زندگی خود پایان داد و سخن پیامبر درباره او تحقق یافت.

دو هم کار از دو مذهب(1)

صفا و صمیمیت و هم کاری صادقانه _هشام بن حکم_ و _عبداللّه بن یزید اباضی_، اعجاب همه مردم کوفه را برانگیخته بود و این دو نفر، به عنوان دو شریک خوب و دو همکار امین و صمیمی شهره و مثل شده بودند. این دو با مشارکت یکدیگر، مغازه خرازی را اداره می کردند و از درآمد آن زندگی می گذراندند. آنچه موجب شد مشارکت و همکاری و صمیمیت این دو نفر زبانزد عموم مردم شود، این بود که این دو نفر از نظر عقیده مذهبی در دو قطب کاملاً مخالف و مقابل همدیگر قرار داشتند. هشام از علما و متکلمین سرشناس شیعه امامیه و از یاران خاص امام جعفر

ص:72

صادق علیه السلامبود که به امامت اهل بیت علیهم السلاماعتقاد داشت، در حالی که عبدالله بن یزید، از علمای اِباضیه، یکی از فرقه های خوارج بود. آن گاه که پای دفاع از عقیده و مذهب بود، این دو نفر در دو جبهه کاملاً مخالف قرار می گرفتند، ولی آنها توانسته بودند تعصب مذهبی را به دیگر شئون زندگی وارد نسازند و با کمال متانت، به کار و تجارت و کسب و معامله در کنار هم بپردازند.

عجیب تر اینکه بسیار اتفاق می افتاد که شیعیان و شاگردان هشام، به همان مغازه می آمدند و هشام، اصول مذهب و مسائل تشیع را به آنها می آموخت، ولی عبدالله از شنیدن سخنانی برخلاف عقیده مذهبی خود ناراحت نمی شد. همین امر برای همکار او؛ یعنی عبدالله بن یزید نیز رخ می داد و هشام نیز هنگام شنیدن سخنانی که اغلب علیه مذهب تشیع بود، ابراز ناراحتی نمی کرد.

روزی عبدالله به هشام گفت: «من و تو با یکدیگر دوستانی صمیمی و هم کاریم و تو مرا خوب می شناسی. از تو می خواهم مرا به دامادی خودت بپذیری و دخترت فاطمه را به عقد من درآوری.» هشام با رعایت ادب و حسن اخلاق _ به دلیل نظر فقهی شیعه _ به او پاسخ منفی داد. عبدالله نیز سکوت کرد و دیگر سخنی از این موضوع به میان نیاورد و این حادثه نیز نتوانست به دوستی آنها خللی وارد سازد و هم کاری آنها تا هنگام مرگ ادامه یافت.

حق برادر مسلمان(1)

ص:73

_عبدالاعلی_، پسر _اعین_، از کوفه ره سپار شهر مدینه بود. دوستان و پیروان امام صادق علیه السلام در کوفه، فرصت را مغتنم شمردند و مسائل و مشکلات علمی و دینی خود را نوشتند و به او دادند تا پاسخ آنها را از امام بگیرد و با خود به کوفه بیاورد. همچنین از وی خواستند مطلبی را شفاهی از امام بپرسد و پاسخ آن را بگیرد. آن پرسش درباره حقوقی بود که یک مسلمان، بر دیگر مسلمانان دارد.

عبدالاعلی وارد مدینه شد و به محضر امام رفت. پرسش های کتبی را به حضرت سپرد و پرسشی شفاهی را نیز مطرح کرد. برخلاف انتظار او، امام به همه پرسش ها پاسخ داد، ولی درباره «حقوق مسلمان بر مسلمان» سخنی نفرمود. عبدالاعلی آن روز چیزی نگفت و بیرون رفت. امام در روزهای دیگر نیز یک کلمه درباره این موضوع سخن نگفت تا اینکه عبدالاعلی تصمیم بازگشت به کوفه و خروج از مدینه را گرفت و برای خداحافظی به محضر امام شرف یاب شد و با خود اندیشید که پرسش خود را دوباره مطرح کند. از آن رو، عرض کرد: یابن رسول الله! پرسش آن روز من بی پاسخ ماند. امام فرمود: «من به عمد آن را پاسخ ندادم.» عبدالاعلی پرسید: «چرا؟»

امام فرمود: «زیرا می ترسم حقیقت را بگویم و شما عمل نکنید و از دین خدا خارج شوید.» آن گاه امام به سخنان خود ادامه داد و فرمود: «همانا از جمله سخت ترین تکالیف الهی درباره بندگان، سه چیز است: یکی رعایت عدل و انصاف میان خود و

ص:74

دیگران، آن گونه که با برادر مسلمان خود چنان رفتار کند که دوست دارد او با خودش این گونه رفتار کند. دوم اینکه مال خود را از برادران مسلمان دریغ ندارد و با آنها به مواسات رفتار کند و سوم یاد کردن خداست در همه حال، ولی مقصودم از یاد کردن خدا این نیست که پیوسته «سبحان الله» و «الحمدلله» بگوید. مقصود این است که شخص چنان باشد که تا با کار حرامی روبه رو شد، یاد خدا که همواره در دلش هست، جلوی او را بگیرد».

از جمله کارهای حرام، آزار رساندن مؤمنان به یکدیگر یا آزردن دیگر مردم، با دست و زبان است. پس بر مسلمان واجب است زبان خود را از بدگویی و افترا نسبت به هم کیشان خود بازدارد و با پیروی از سیره عملی امامان معصوم علیهم السلام و عمل به گفتار و رفتار ایشان، به عیب پوشی و حفظ آبروی برادر مسلمان خود همت گمارد.

ص:75

آیه فقط امر به اجتماع نیست، تمام دستورهای مردم عادی و رژیم های غیرالهی این است که همه با هم باشید و دستور به اجتماع است لکن دستور خدا دستور (وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ) است.

سلطه جویی کند. آنها تنها راه را در این دیدند که برای مقاصد شوم خود بین همه گروه ها تفرقه بیندازند.(1)

توحید هستیم.(1)

اسلام برای ملیت خاصی نیست و ترک، فارس، عرب و عجم ندارد. اسلام متعلق به همه است و نژاد و رنگ، قبیله و زبان در این نظام ارزش ندارد. قرآن کتاب همه است و این تبلیغات که این عرب است، آن ترک است و یا فارس یا کرد، تبلیغاتی است که اجانب برای چپاول مخازنی که در این ممالک است رواج می دهند که مسلمانان را از هم جدا کنند. مسلمین باید هشیار باشند که تحت تأثیر این تبلیغات واقع نشوند.(1)

می باشد، یقینا باید معتقد باشیم که از سوی دشمنان اسلام، سخت ترین تلاش ها و پیچیده ترین توطئه ها، علیه این وحدت و اتحاد در جریان است. این دو از هم غیرقابل انفکاک است. امروز، هر چیزی که برای اسلام نافع تر است، از نظر دشمنان اسلام مبغوض تر می باشد. امروز، هر چیزی که بیشتر در جهت عظمت اسلام باشد، بیشتر هم مورد تهاجم دشمنان اسلام است. این، یک معادله قطعی است.(1)

علمایِ اسلام باید مواظب باشند. مراقب این مذاهب اختراعی و جعلی _ که نقض وحدت است _ باشید. مواظب این دلارهای نفتی که برای ایجاد تفرقه به کار می رود، باشید. مواظب این دست های پلید و مزدور که سعی می کنند «عروة الوثقیِ» وحدت بین مسلمین را بسگلند و پاره کنند، باشید. با اینها برخورد کنید. این، لازمه علاقه به وحدت و پیمودن راه وحدت اسلامی است. بدون این، ممکن نیست.(1)

می کنند. آن روزی که سنّی فلسطینی زیر فشار است، یک عده ای را با این شعار، با این تبلیغات که اینها سنّی هستند، شما شیعه هستید؛ سعی می کنند نگذارند کمک کنند. امروز که شیعه لبنان زیر فشار است، به یک عده ای می گویند شما سنّی هستید، اینها شیعه هستند؛ به آنها کمک نکنید. آنها نه به شیعه احترامی می گذارند، نه به سنّی؛ آنها با اصل اسلام طرفند.(1)

مردم را به جان هم بیندازند.(1)

باید با این کار مقابله کرد...

امروز انسان متأسفانه می بیند که حرف های امریکا و انگلیس از زبان بعضی از سیاستمداران دنیای اسلام تکرار می شود! همان چیزی که آنها می خواهند، اینها تکرار می کنند و به آتش اختلاف شیعه و سنّی و اختلافات فرقه ای دنیای اسلام دامن می زنند. این، درست بر طبق آن چیزی است که دشمنان اسلام می خواهند. باید با این کار مقابله کرد.(2)

مذهب، کدام لهجه و کدام زبان هستید؟ همه رفتند؛ از همه جا رفتند. در ایران، خون ها در هم آمیخته شد و انقلاب به معنای حقیقی کلمه، یک اتحاد و یک الفت میان فِرَق و لهجه ها و طوایف مختلف به وجود آورد.(1)

حقوق همشهری گری با ما دارد استفاده می کند و در این مملکت زندگی می کند؛ چیزی باید بپردازد، کاری باید بکند و حقوقی هم دارد؛ حق امنیت، حق زندگی، حق کار، حق تلاش، حق تحصیل و فرهنگ دارد.(1)

آنان که برای شکست دولت مسلمان و مردمی در عراق ناامنی و برادرکشی را دامن می زنند؛ آنان که دولت حماس را که محبوب و منتخب ملت فلسطین است از هر سو زیر فشار قرار می دهند... چه بدانند و چه ندانند مجرمانی به شمار می روند که تاریخ اسلام و نسل های آینده از آنان با نفرت یاد خواهند کرد و آنان را مزدوران دشمن غدّار خواهند دانست.(1)

بدانند: برادری ملت ایران با ملت های مسلمان دیگر، یک برادری واقعی است؛ اختلاف مذهبی در جای خود هست _ شیعه، شیعه است؛ سنّی، سنّی است _ در میان اهل تسنن و در میان شیعه، اختلاف های فکری و مذهبی باز هم وجود دارد؛ اما همه اینها زیر پرچم لا اله الاّ اللّه و محمد رسول اللّه باید برادر باشند و در مقابله با دشمان اسلام و دشمنان امت اسلامی بتوانند ایستادگی کنند.(1)

ص:92

تهران، مؤسسه البعثة، 1382.

20. ______________________ ، نقش پیشوایان شیعه در بازسازی جامعه اسلامی، ترجمه: علی اسلامی.

21. طبرسی، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، مترجم: صادق نشات، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1384.

22. علی بن ابی طالب، غررالحکم و دررالکلم، قم، امام عصر(عج)، 1380.

23. فیض کاشانی، ملامحسن، محجة البیضاء، قم، جامعه مدرسین، 1362.

24. قرائتی، محسن، تفسیر نور، قم، مؤسسه در راه حق، 1374.

25. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی نور، 1380.

26. متقی، علی بن حسام الدین، کنزالعمال، بیروت، مؤسسه الرسالة، 1372.

27. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1360.

28. مجله حوزه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.

29. محدث قمی، عباس، سفینة البحار، دارالاسوة للطباعة والنشر، 1414ه . ق.

 30. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، قم، مؤسسه فرهنگی دارالحدیث، 1377.

31. مطهری، مرتضی، داستان راستان، تهران، صدرا، 1377.

32. مفید، محمد بن نعمان، امالی، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1358.

33. مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1362.

34. میبدی، احمد بن احمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر، 1371.

35. ناصری، محمود، داستان های بحارالانوار، قم، دارالثقلین، 1377.

ص:94